چکيده

اقدامات پيشگيرانه‌اي (مديريت ريسک خشکسالي) که بتواند اثرات خشکسالي را کاهش دهد، نه‌تنها در مقايسه با هزينه‌هاي جبران خسارت مبلغ ناچيزي مي‌باشد، بلکه اين اقدامات در هزينه‌هايي که بعد از وقوع خشکسالي صرف مي‌شود، به صرفه‌جويي و کاهش هزينه‌ها نيز مي‌انجامد. با توجه به اهميت مديريت ريسک خشکسالي، در تحقيق حاضر ضمن ارزيابي خشکسالي‌ها و پيش‌بيني احتمال وقوع آن‌ها، به ارائه راهکارهاي مديريت ريسک خشکسالي با هدف کاهش آسيب‌پذيري کشاورزان در دوره‌هاي آتي خشکسالي و استفاده پايدار از منابع آبي در استان گلستان پرداخته مي‌شود. با توجه به اينکه بخش کشاورزي شهرستان گنبدکاووس در خشکسالي سال زراعي 87-1386 با 900 ميليارد ريال بيشترين ميزان خسارت را در استان داشته است، تمرکز مطالعه حاضر بر اين شهرستان قرار داده شده است. براي اين منظور از آمار و اطلاعات ايستگاه بارانسنجي گنبد واقع در بخش مرکزي شهرستان گنبدکاووس طي سال‌هاي 87-1346 استفاده شده است. از شاخص استانداردشده بارش (SPI) و روش رياضي زنجيره مارکوف براي ارزيابي و پيش‌بيني احتمال وقوع خشکسالي‌ها بهره گرفته شده است. نتايج پيش‌بيني روش زنجيره مارکوف نشان داد که در بلندمدت، احتمال وقوع خشکسالي‌ها بيش از احتمال وقوع ترسالي‌هاست. لذا براي مقابله با اين پديده و با هدف بهره‌برداري پايدار از منابع آبي منطقه با استفاده از روش AHP راهکارهاي عملي براي دوره کوتاه‌مدت، ميان‌مدت و بلندمدت ارائه شده است. از اينرو لازم است برنامه‌ريزان و تصميم‌گيران منطقه‌اي با تکيه بر روش‌هاي مديريت ريسک خشکسالي تلاش نمايند تا ضمن کاهش اثرات اين پديده ‌بر بخش کشاورزي، زمينه لازم را براي استفاده پايدار از منابع آبي فراهم نمايند.

کليد واژه‌ها: مديريت ريسک خشکسالي، زنجيره مارکوف، کشاورزي، پايداري منابع آبي، گنبدکاووس، گلستان

1- مقدمه

بر اساس مطالعات طرح جامع آب کشور، ريزش‌هاي جوّي (بيش از 413 ميليارد مترمکعب)، منشأ اصلي منابع آب ايران را تشکيل مي‌دهد. از اين ميزان، حدود 71 درصد آن به‌صورت تبخير از دسترس خارج شده و تنها بخشي از آن (معادل 5/88 ميليارد مترمکعب) جهت مصارف بخش‌هاي کشاورزي، صنعت، معدن و شُرب برداشت شده است. ذکر اين نکته ضروري است به رغم آنکه 94 درصد اين مصارف، تنها به بخش کشاورزي اختصاص مي‌يابد (وزارت نيرو، 1377)، ليکن به‌دليل محدوديت منابع آب، از حدود 37 ميليون هکتار اراضي مستعد کشاورزي، فقط 8/7 ميليون هکتار به‌صورت آبي کشت مي‌شود (بريم‌نژاد و پيکاني، 1383).محدود بودن مقدار عرضه اقتصادي آب و افزايش مقدار تقاضا همگام با رشد جمعيت و مصرف زياد آن در بخش کشاورزي نسبت به ساير بخش‌هاي مصرفي باعث شده است که مشکل کمبود آب نمودِ عيني پيدا کرده و ذهن بسياري از صاحبنظران را به خود معطوف سازد. اين موضوع، طي سال‌هاي اخير که کشور با خشکسالي‌هاي متناوب مواجه بوده، مشهودتر شده است (عليزاده، 1380).هر چند وقوع خشکسالي جزء معمولي از اقليم هر منطقه به‌شمار ...